BAY ÜLGEN Türk Mitolojisindeki Baş Tanrı

Nuray Bilgili

Bay Ülgen göğün 16. katında Altın dağda ikamet eder ve altın bir taht üzerinde oturur. Tahtı ay ve güneşin ötesindedir. Ülgen, gök cisimlerini yönetir, yağmur yağdırır, gök gürültüsü ve yıldırımları da o gönderir. Tanrı Ülgen biri ak biri kara taşla gelerek ateşin nasıl yakılacağını insanlara öğretmiştir.
 
Eliade’ya göre gök gürültüsü ve şimşek tüm mitolojilerde gök tanrının silahıdır ve yıldırımıyla vurduğu yer kutsallık kazanır. Ülgen iyilik yapmayı sever. Ülgen’in kendisi, kızları ve oğulları insan şeklindedir.
 
Yaşar Çoruhlu Ülgen’in Yunan mitolojisindeki Zeus’a (Jüpiter) karşılık geldiğini söyler. Zeus kelimesi etimolojik olarak “parlaklık”, “parlayan” anlamına gelir. Yıldırım Zeus’un silahıdır ve şimşeğinin çarptığı yerler kutsallık kazanır. “yağmurlu”, “iyi rüzgar gönderen”, “şimşek gönderen”, “gürleyen” gibi sıfatları vardır. Tıpkı Ülgen gibi Zeus’da Altın bir tahtta oturur ve Olympos dağında ikamet eder.
 
Ülgen de dualarda, beyaz parlak “ak ayas”, parlak hakan “ayas kaan”, gürültücü “künürtçi”, yakıcı “küygekçi”, şimşekçi “yalgınçı” gibi ifadelerle nitelenir. Bolluk bereket ve refah veren bir gök tanrısıdır. Yıldızları o idare eder. Yağan yağmur Tanrı Ülgen’in tükürüğü sayılır.  İlk sancağı ve üç ateşi yakıp veren Ülgen’dir.
 
Kaşgari’ye göre Jüpiter gezegeninin sembolü olan kartal gece ve gündüzün düzenini sağlar.
 
Türk mitlerinde, çift başlı kartallar, gök direklerinin veya kayın ağacının tepesinde tasvir edilir ve tanrı Ülgen’in sembolü olarak görülür. Tanrıya açılan göğün kapısını da bu çift başlı kartal bekler. Bu kartallar gökten yıldırım indirir.
 
Karakuş, yani “Kartal” Jüpiter anlamına da gelir. Jüpiter gezegenin diğer adı “Karakuş” yani Kartal’dır. Prototürk Chou’larda da Kartal Gök Tanrının temsilcisi sayılıyordu. Gök Tanrı Ülgen’in oğullarından birinin adı “Karakuş” tur.
 
Kartal Zeus’un (Jüpiter) sembolüdür. Yunan mitlerinde Zeus’un zaman zaman kartal kılığına girdiğinden bahsedilir. Çeşitli arkeolojik buluntular üzerinde gösterilen tasvirlerde, Zeus bir elinde kartal diğer elinde asa tutarken tasvir edilir.
 
Meşe Jüpiter’e ait bir ağaçtır. Roux’a göre, Hint Avrupa efsanelerinde kartal, “Jüpiter kartalı” olarak bilinir ve kozmik bir ağacın tepesinde durur. Sibirya folklorunda da tanrının habercisidir.
 
Tanrı Ülgen’in, Bay-Ülgen, Ülgen Ata gibi isimleri vardır. Bay-Ülgen sözcüğü bazı Türk lehçelerinde 

 BAY ÜLGEN Türk Mitolojisi

anlamına gelir. Buryat şivesinde “ulu yer” demektir. Ülgen ismi geç dönemlerde Bay Ülgen (ulu zengin) anlamında kullanılmıştır.
 
Ülgen adına kesilen kurbanın başı doğuya doğru yöneltilir. Türk mantık sisteminde doğu, Jüpiter’in, ejderha takımyıldızının, ağaç unsurunun ve mavi rengin konumlandırıldığı yöndür. Jüpiter’in Sümer’deki karşılığı olan tanrı Marduk’un da hayvanı ejderhadır.
 
Ülgen yıldızları ve gökyüzünü döndürür, yıldızları idare eder. Ülgen için beyaz bir aygır veya kısrak kurban edilirdi.  Türk mitolojisinde Su Aygırı ejderha ile ilişkilendirilir. İkonografilerde bu mitolojik yaratık, yarı at yarı ejder şeklinde ifade edilir. Kurban törenleri üç, altı, dokuz veya on iki yılda bir, mevsim döngülerine uygun yapılır. Bu zaman aralıkları kozmolojik olarak anlamlıdır ve Jüpiter döngüleri ile örtüşür. Türk mitolojisinde Ülgen’in göksel arketipi Jüpiter’dir. Jüpiter’in sıfatı bolluk ve berekettir. Ülgen’e yapılan kurban ritüellerinde, malların çocukların çoğalması ve ürünlerin sütlerin bereketli olması için dua ederler.
 
Jüpiter mizan yıldızıdır. Mizan ölçü demektir. Jüpiter’in burçlar kuşağını dolanım süresi ortalama on iki yıldır. Her burçta bir yıl kalır. Eski Türkler zaman ölçüsünü bu yıldızın dolanım süresine göre ayarlamışlardır. Türk takviminde verilen on iki hayvan Jüpiter’in on iki yıllık devirleridir. Jüpiter’in on iki yıllık döngüsü Choular tarafında “Türk döngüsü” olarak bilinir ve Jüpiter Türk gök tanrısı olarak kabul edilir.
 
Jüpiter gezegenine, Tanrı Ülgen’in sıfatları olan “iyiliksever” ve “ilahi” anlamına gelen “ongay” da denir.

Ülgen’in yedi oğlu vardır. Karakuş, Karşıt, Buura kan (pura kan), Burça kan, Baktı kan (paktı kan), Er kanım. Ülgen’in sayıları dokuzu bulan kızları ak kızlar ve kıyanlar denilen ilham perileridir. Ak renk, Türk tanrıçalarına özgü bir renk sembolizmidir. Şamanlara, ayin yaparken ilahilerini bu kızlar ilham ederler. Zeus’un da Musa’lar ya da Müz’ler olarak bilinen ilham perileri vardır.