Agop (Martayan) Dilaçar (1895 –1979)
A. Dilaçar, İstanbul doğumludur. İlk ve orta öğrenimini misyonerlerin açtığı Amerikan okulunda gören A. Dilaçar, yüksek öğrenimini İstanbul Robert College’de tamamlamış, bu dönemde Tevfik Fikret’in öğrencisi olmuştur.
Türk dilinin çeşitli konularında verdiği eserleriyle tanınmış olan A. Dilaçar, Atatürk döneminde dil ve imla kurullarında ve daha sonra Türk Ansiklopedisi’nin yayımlanmasında görev almış, bir süre Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde dil bilimi dersleri vermiş, ölünceye kadar Türk Dil Kurumunda çalışmış, Türklük bilimi uzmanıdır.
Ermenice, İngilizce, Rumca, İspanyolca, Fransızca, Rusça bilen A. Dilaçar, Türk Dil Kurumunda çalıştığı yıllarda kütüphaneye gelen Rusça kitapları Kiril harflerden Latin harflerine aktarırdı. Birinci Dünya Harbi sırasında askere alınan A. Dilaçar, 1915 yılında Kafkas Cephesinde yedek subay olarak görev alır. Daha sonra Filistin cephesine gönderilen A. Dilaçar, orada cebinde taşıdığı G. Nemeth’in Türkische Grammatik adlı kitap ve esirlerle ilişkileri sebebiyle dikkati çeker. Atatürk’ün huzuruna çıkartılır. Bu olaydan sonra bir süre Atatürk’ün hizmetinde bulunur. 1918’de terhis olan A. Dilaçar, Beyrut’ta ve İstanbul Robert College’de öğretmenlik yapar ve daha sonra Sofya’ya gider, Üniversitede Köktürkçe ve Uygurca üzerinde çalışır. Osmanlıca dersleri verir. Bu dönemde Bulgaristan’da ve İstanbul’da çıkan dergilerde yazıları yayımlanır. A. Dilaçar, Türk Dil Kurumunun kurulduğu 1932 yılında Sofya’dan İstanbul’a dil çalışmalarına katkıda bulunmak üzere Atatürk tarafından çağrılmış ve kendisine ”Dilaçar” soyadı verilmiştir. Dilaçar soyadını aldıktan sonra Martayan adını kullanmamıştır.
A. Dilaçar, Atatürk’ün başkanlığında İstanbul’da Dolmabahçe sarayında başlatılmış olan Kurultay çalışmalarına katılır. İstanbul Erkek Lisesinde yabancı dil dersleri verir. İkinci Türk Dili Kurultayı’nın hazırlık safhasında gösterdiği başarıdan ötürü Atatürk 1934 yılında A. Dilaçar’ı başuzman olarak Türk Dil Kurumunda görevlendirir. İbrahim Necmi Dilmen, Abdülkadir İnan, Ruşen Eşref Ünaydın, Falih Rıfkı Atay, Akil Muhtar Özden, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, M. Sadi Irmak, Dr. Reşit Galip, Hasan Reşit Tankut, Ahmet Cevat Emre, M. Ali Ağakay’ın da aralarında bulunduğu Çankaya toplantılarına A. Dilaçar, Atatürk’ün davetiyle katılır. Atatürk, dil bilimi tarihi ve genel dil bilimi dersleri vermek üzere bu heyet arasından A. Dilaçar’ı, İbrahim Necmii Dilmen’i ve Hasan Reşit Tankut’u 1936 yılında Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde görevlendirir. A. Dilaçar, bir yandan da Ankara Gazi Lisesinde edebiyat öğretmeni olarak çalışır.
A. Dilaçar’ın Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesindeki görevi on iki yıl sürer. 1946 yılında Üniversiteler Kanunu çıkınca A. Dilaçar’ın okutmanlık kadrosuna alınır. Bir süre sonra okutmanlık kadroları da kaldırılınca A. Dilaçar, Türk Dil Kurumundaki görevine devam eder. A. Dilaçar’ın 1943 yılında başlamış olan bir etkinliği de Türk Ansiklopedisi’nin yayımıyla ilgilidir. A. Dilaçar, bir yandan Türk Dil Kurumundaki görevini yürütürken bir yandan da o günkü adı İnönü Ansiklopedisi olan Türk Ansiklopedisinde baş düzeltmen olarak çalıştı. A. Dilaçar’ın bu görevi 1969 yılına kadar devam etti. A. Dilaçar’ın Türk Dili dergisinin Türk Dili ve Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten diye iki dergi hâline getirildiği 1952 yılından itibaren bu dergilerin muhtelif sayılarında yazıları yayımlanmıştır.
Eserleri: Türk Diline Genel Bir Bakış (1964), Dil Diller ve Dilcilik (1968), Anadili İlkeleri ve Türkiye Dışında Başlıca Uygulamaları (1978). Kutadgu Bilig İncelemi (1972). A. Dilaçar, ömrünün son yıllarını İstanbul’da geçirdi. 12 Eylül 1979 yılında İstanbul’da öldü.
Hamza ZÜLFİKAR
KAYNAKÇA
Kaya Türkay, A. Dilaçar, TDK, Ankara 1982.
Ömer Asım Aksoy, “Bir Altın Açkı Yitirdi” Türk Dili, C XL, S 335.
------------
Agop Martayan
Doğum: 22 Mayıs 1895, İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm: 12 Eylül 1979 (84 yaşında), İstanbul, Türkiye
Eğitim: Gedikpaşa Amerikan Okulu, Robert Kolej
Kariyeri
Dalı : Dilbilim
Çalıştığı kurumlar:
- Svaboden Üniversitesi,
- Sofya Üniversitesi,
- Gazi Lisesi,
- Ankara Üniversitesi DTCF
Agop Dilâçar[1] (asıl adı Hagop Martayan, Ermenice: Յակոբ Մարթաեան, 22 Mayıs 1895, İstanbul – 12 Eylül 1979, İstanbul), Türk dilleri üzerine uzmanlaşmış Ermeni asıllı Türk dilbilimcidir.
Türk dilinin eski dönemleri ile ilgili yaptığı çalışmalarından ötürü 1934 yılında Mustafa Kemal Atatürk tarafından kendisine "Dilâçar" soyadı verildi. Ermenice ve Türkçenin yanı sıra İngilizce, Fransızca, Yunanca, İspanyolca, Latince, Almanca, Rusça ve Bulgarca bilmekteydi.
Çalışmaları
Vahan isimli Kayserili bir babadan ve Eugenie isimli Yozgatlı bir anneden dünyaya geldi. İlk ve ortaöğrenimini İngilizce eğitim veren bir Amerikan okulunda tamamladı. 1915 yılında Robert Koleji'nden “New York Bilim Ödülü” alarak mezun oldu.[2] I. Dünya Savaşı'nda Diyarbakır’daki 2. Orduya yedek subay olarak askere alındı, Kafkasya ve Sina ve Filistin cephesinde görev aldı. Sina ve Filistin cephesinde görevli iken Şam’da bulunan Yıldırım Orduları Grubu 7. ordu kumandanı Mustafa Kemal ile tanıştı. Savaştan sonra Beyrut'ta bir Ermeni okulunun müdürlüğünü yaptı. Beyrut'ta Ermenice yayımlanan ilk gazete olan Luys'un (լույս; Türkçe: Işık) genel yayın yönetmenliğini üstlendi.[1]
1919 yılında İstanbul’a dönen Dilâçar, Robert Koleji'nde İngilizce öğretmenliği yapmaya başladı. 1922 yılında Méliné Martayan ile evlendi. Eşi ile birlikte gittiği Sofya'da Eski Türkçe ve Eski Uygur Türkçesi dersleri veren Dilâçar, ilk kitabını da burada yayımladı.
26 Eylül - 5 Ekim 1932 tarihleri arasında Dolmabahçe Sarayı'nda, Mustafa Kemal Atatürk'ün başkanlığında gerçekleştirilen I. Türk Dil Kurultayı'na davet edildi ve kurultayda "Türk, Sümer ve Hint-Avrupa Dilleri Arasındaki Rabıtalar" isimli bildirisini sundu.[3]
1933'te Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin Lengüistik-Filoloji ve Etimoloji kollarında üye olarak yer aldı.[4] 18 - 23 Ağustos 1934 tarihleri arasında gerçekleştirilen II. Türk Dil Kurultayı'nda "Türk Paleo Etimolojisi" bildirisini sundu.[5]
Türk dilinin Hint-Avrupa, Sami ve Ural-Altay dilleriyle olan kök ilişkisinin araştırılması için oluşturulan Dil Karşılaştırmaları komisyonunda yer aldı.[6]
1934'te kabul edilen Soyadı Kanunu'na dek kullandığı Martayan soyadının yerine, Türk dilinin eski dönemleri üzerine yaptığı araştırmalardan dolayı Atatürk'ün önerdiği "Dilâçar" soyadını kullandı.
1936-1938 yılları arasında yürütülen Güneş Dil Teorisi çalışmalarında uzman üye olarak yer aldı.[7]
1936-1951 yılları arasında Ankara Üniversitesinde dil-tarih ve Türkoloji dersleri verdi ve Türkçe üzerine önemli çalışmalar yaptı.
1938'de Türk Dil Kurumu garp dilleri başuzmanı oldu.[8][9] 1942 yılında Türk Ansiklopedisi’nin danışmanlığını yapmaya başladı,
1958 yılından sonra da ansiklopedinin başredaktörü oldu.[2] Çalışmalarını Türkçenin ve Türk lehçelerinin tarihsel gelişmesi üzerinde yoğunlaştıran Dilâçar, 1972 yılında Kutadgu Bilig İncelemesi adlı eserini yayımladı. Türk Dil Kurumu'ndaki görevini ve dil çalışmalarını 1979'daki ölümüne değin sürdürdü.[1]
Ölümü
1979 yılının yaz ayında dinlenmek için gittiği Büyükdere'de rahatsızlanarak Cerrahpaşa Hastanesine kaldırılan Dilâçar, 12 Eylül 1979'da 84 yaşındayken ölmüştür.[1][17]
Yapıtları
- Les bases Bio-Psychologiques de la Théorie Güneş Dil (Güneş Dil Teorisi'nin Biyopsikolojik Kökenleri) (1936)
- Azeri Türkçesi (1950)
- Batı Türkçesi (1953)
- Lehçelerin Yazılma Tarzı
- Türk Dil ve Lehçelerinin Tasnifi Meselesi (1954)
- Devlet Dili Olarak Türkçe (1962)
- Wilhelm Thomsen ve Orhon Yazıtlarının Çözülüşü (1963)
- Türk Diline Genel Bir Bakış (1964)
- Türkiye'de Dil Özleşmesi (1965)
- Dil, Diller ve Dilcilik (1968)
- Kutadgu Bilig İncelemesi (1972)
- Anadili İlkeleri ve Türkiye Dışındaki Uygulamalar (1978)
- Kaya Türkay, A.Dilâçar, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1982, 266s.
Kaynakça
^ a b c d Öztürk, Yaşar ; Dilâçar, Vahe (Nisan 2002). "AGOP DİLÂÇAR" (PDF). Bütün Dünya. 17 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019.
^ a b Beyaz, Ekrem (Ocak 2019). Agop Dilâçar ve Dil Yazıları"TÜRK DİLİ - Dil ve Edebiyat Dergisi" (PDF). CXVI (805). Türk Dil Kurumu. 22 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Haziran 2023.
^ Birinci Türk Dil Kurultayı - Tezler Müzakere Zabıtları. Devlet Matbaası - İstanbul: Türk Dil Kurumu. 1933. ss. 94-104.
^ Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. Ankara: Türk Dil Kurumu. Nisan 1933. ss. 24-25.
^ İkinci Türk Dil Kurultayı. Türk Dil Kurumu. Eylül 1934. s. 68.
^ "İKİNCİ TÜRK DİLİ KURULTAYI ZABITLARI". Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. İstanbul - Devlet Matbaası: Türk Dil Kurumu. Eylül 1934. s. 15.
^ "Üçüncü Türk Dil Kurultayı Gündemi". ÜÇÜNCÜ TURK DİL KURULTAYI - TEZLER MÜZAKERE ZABITLAR. Güneş-Dil Teorisi. Devlet Basımevi - İstanbul: Türk Dil Kurumu (1937 tarihinde yayınlandı). 1936. s. 30.
^ Tan, Nail (2001). "Türk Dil Kurumu Çalışanları (1932-2001)". Kuruluşunun 70. Yıl Dönümünde Türk Dil Kurumu. Türk Tarih Kurumu Basımevi. s. 157. ISBN 978-975-16-1482-7. 29 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.
Garp Dilleri Başuzmanı: Agop DİLÂÇAR
^ Dördüncü Türk Dil Kurultayı. Alâeddin Kıral Basımevi, İstanbul, Ankara: Türk Dil Kurumu (1943 tarihinde yayınlandı). 1942. s. 32.
Bay A. DİLAÇAR - Türk Dil Kurumu Başuzmanlarından
^ "Agop Dilaçar". Atatürk’ten Anılar. TRT. 1979. 17 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Özfatura, İrfan (3 Nisan 2011). "Dilimizi dilim dilim... Agop Dilaçar". Türkiye. 17 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2012.
^ Bayer, Yalçın (27 Ocak 2012). "Agop Martayan'ı biliyor musunuz?". Hürriyet. 30 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2012.
^ "Cumhuriyet'in iyi çocuğu Hagop Martayan ya da A. Dilaçar". Agos. 21 Eylül 2012. 12 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2023.
^ Özakıncı, Cengiz (Mart 2017). "Atatürk Soyadı Konusunda Uydurmalar ve Gerçekler". Bütün Dünya, 192297. s. 15-20. 16 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2017.
^ Karadaş, Düzgün (17 Ocak 2011). "Gazi, önerilen 14. soyadını kabul etmiş!". Habertürk. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2017.
^ Naim Hâzım Onat (3 Aralık 1949). ""Atatürk" Soyadı Üzerine Bir Kaç Hatıra". Ulus Gazetesi. 26 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2023.
^ "A. Dilâçar". Dil Derneği. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019.
Kaynak: Wikipedia
Türk Ansiklopedisi A. Dilaçar Maddesi.
