GAGAUZLARIN Türk Dünyası içerisinde ayrıcalıklı bir yeri vardır. Gagauzlar toplam 350 bin kişi ile Balkanlardaki tek Hıristiyan Türk toplumudur. Adları Hıristiyan, soyadları Türkçe'dir.
Büyük bir kısmı Moldova toprakları içinde yer alan Gagauz yeri özerk bölgesinde yaşarlar. Gagauz bölgesinin Yüzölçümü 1.850 kilometrekaredir. Komrat, Çadır-Lunga, Vulkaneşti olmak üzere üç büyük kenti vardır.
Nüfusu yaklaşık olarak 224 bin civarındadır. 29 köyü vardır. Nüfusun çoğu köylerde yaşar. Bu köylerinin kiminin nüfusu 9 bine kadar çıkar. Kentleşme oranı yüzde 40'tır. İdari merkez Komrat'tır.
Gagauz Özerk bölgesinin resmi dili Gagauzca, Moldovaca ve Rusça'dır.
Yönetim biçimi başkanlık sistemidir. 17 Aralık 2006 yılında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerde Mihail Formuzal Cumhurbaşkanı olmuştur.
Gagauzlar 1990-1994 yılları arasında özerk bir cumhuriyet iken bağımsızlıklarını koruyamamış, Moldova toprakları içinde "Gagauz Yeri Özerk Bölgesi" olarak adlandırılmıştır. Moldova Anayasası değişmediği sürece Gagauzların kendi kaderlerini tayin hakkı yolu tıkalıdır. İç işlerinde bağımsız, dış işlerinde Moldova hükümetine bağlıdırlar. Ancak Moldova anayasasıyla ters düşmeyecek anlaşmalar yapabilirler.
Gagauz Özerk Bölgesi'nin geçim kaynağı genelde tarıma dayanır. Bölgede şarap üretimi geniş yer tutar. Üretilen başlıca tarım ürünleri arasında buğday, ay çekirdeği ve ceviz yer alır. Bölgede kısıtlı miktarda Türk yatırımcıların kurdukları fabrikalar bulunur. Bunların başında Yeşim Tekstil gelir.
Gagauzlar 1990-1994 yılları arasında özerk bir cumhuriyet iken bağımsızlıklarını koruyamamış, Moldova toprakları içinde "Gagauz Yeri Özerk Bölgesi" olarak adlandırılmıştır. Moldova Anayasası değişmediği sürece Gagauzların kendi kaderlerini tayin hakkı yolu tıkalıdır. İç işlerinde bağımsız, dış işlerinde Moldova hükümetine bağlıdırlar. Ancak Moldova anayasasıyla ters düşmeyecek anlaşmalar yapabilirler.
Gagauz Özerk Bölgesi'nin geçim kaynağı genelde tarıma dayanır. Bölgede şarap üretimi geniş yer tutar. Üretilen başlıca tarım ürünleri arasında buğday, ay çekirdeği ve ceviz yer alır. Bölgede kısıtlı miktarda Türk yatırımcıların kurdukları fabrikalar bulunur. Bunların başında Yeşim Tekstil gelir.
Gagauz Yeri Özerk Bölgesi'nde İlkokul, ortaokul ve lise düzeyinde eğitim veren 55 okul bulunmaktadır. Ayrıca Türkiye'nin maddi yardımlarda bulunduğu Komrat üniversitesi bulunmaktadır. TİKA, Komrat'ta yöredeki en önemli kültür merkezi olan Atatürk Kütüphanesi'ni kurmuştur. Bölgede yaşayan gençlerin büyük bir bölümü yüksek öğrenimlerin Türkiye'de tamamlamaktadırlar. Türkiye'deki üniversitelerden mezun olan Gagauzlar, iş imkanlarının kısıtlı olmasından ve hayat standardının düşük olmasından dolayı ülkelerine geri dönmek istemeyerek Türkiye'de kalmayı tercih etmişlerdir. Türk vatandaşlığına geçerek burada hayatını devam ettiren bir çok Gagauz mevcuttur. Ayrıca Türkiye'de 50 bin kadar Gagauz kadın kayıt dışı olarak çalışmaktadır. Türkiye'de yaşayan bu geniş Gagauz toplumu şimdiye kadar hiçbir örgütsel yapılanmaya gitme yolunda bir adamı atmamıştır.
GAGAUZYA TARİHİ
Gagauzlar daha önceleri Dobruca başta olmak üzere Balkan yarımadasının çeşitli bölgelerinde yaşarken 18.yüzyıl boyunca kısa aralıklarla devam eden Osmanlı-Rus savaşlarını takiben, Bulgarların baskısı ve Rusların teşviki ile eski yurtlarını bırakıp Moldova içine göç etmeye başlamışlardır.Bu göçte Moldova Boyarları Gagauzlara bazı hususlarda yardımcı olmuşlardır. Ayrıca bu göçte 1774 yılında yapılan Küçük Kaynarca Antlaşmasının da etkili olduğunu unutmamak gerekir.
1770 yılında Moldova'da biri Çadır diğeri de Orak adlı iki köy kuran;işlerine bağlı,dürüst ve cömert Gagauzlar, 1812 yılında yapılan Bükreş Antlaşması sonucu Tatarların Bucaktan çıkarılması üzerine yine Rusların teşviki ve her çorbacıya (aile reisine) toprak verilmesinden dolayı Bucak'a yerleşmiş. 1818'de Çadırlı Gagauzlar Çadır-Lungayı,Oraklı Gagauzlar da Avdarma köyünü kurmuşlardır. 19.yüzyılın başlarında başka bir çok göçmenin yerleşip kurdukları köyler olmuştur.
Yüz yıla yakın Rus ve Romenlerin egemenliğinde yaşayan Gagauzlar 1906 yılını Ocak ayında, milli kültür ve kimliklerini korma amacıyla,Atmaca Pavli oğlu Andre Galatan önderliğinde hem Rus hemde Moldovanlara karşı ayaklanmış, Komrat'ta cumhuriyet ilan etmişlerdir. Ne varki, bu hareket Çarlık Rusyası Askerleri Komrat'a girerek halkı Kilise önünde toplamış,kar üzerine diz çöktürmüş ve çeşitli işkenceler yapmışlar ve bu bağımsızlık hareketini bastırmışlardır. Komrat Cumhuriyeti'nin ömrü iki hafta gibi çok kısa bir süre devam etmiştir.
Gagauzların bir kısmı geçim sıkıntısı nedeniyle 1909 - 1910 yıllarında Orta Asya'ya göç ederek Turgay bölgesine yerleşirken daha sonra bir kısım Gagauz da 1925 yılında yine Orta Asya'ya göçüp Taşkent civarına yerleşmişlerdir. Ruslarla Romenler arasında sık sık el değiştiren Besarabya bölgesi son olarak 10 Şubat 1947 yılında imzalanan Paris Antlaşması neticesinde Rusya'ya bağlanmış, nihayet daha sonra Moldova SS Cumhuriyeti adı ile tarih sahnesinde yerini almıştır.
Moldova SS Cumhuriyeti'nin kurulması,Gagauz topraklarının geliş güzel ikiye bölünmesine sebep olmuş, sonuçta Gagauz nüfusunun %80'i Moldova, %20'si Ukrayna'da kalmıştır. Böylece Bucak bölgesinde yaşayan gagauz halkı da ikiye bölünmüştür.1980'li yıllarda Sovyetler Birliği içinde canlanan milli hareketlilik ortamından yararlanan Gagauzlar 1987 yılında Gagauz Halkı Örgütü adlı bir teşkilat kurmuş,bu hareket 12 Kasım 1990 yılında Gagauz Millet Meclisi oluşturulmuş ve Stefan Topal Cumhurbaşkanı seçilmiştir.
1994 yılı ortalarında Moldova Cumhuriyeti Gagauzya'nın idari yetkisini Gagauz halkına devretme kararı almış,bu çerçevede hazırlanan Gagauz Yeri'nin özel statüsü üzerine kanun tasarısı 23 aralık 1994 tarihinde kabul edilmiştir.
Söz konusu yasaya göre Gagauzlara Moldova Anayasası'na ters düşmemek kaydıyla çeşitli alanlarda yasa çıkarma hakkı verilmiştir.Yasaya göre Gagauz yeri Başkanı kamu idaresinin en yüksek makamıdır.Gagauz Yeri'nin bütün makamları Başkana bağlıdır. Gagauz Yeri'nin resmi dili Gagauzca, Moldovanca ve Rusça'dır. Gagauz Yeri'nin başkenti ise Komrat'tır. Gagauzlara bu kanunla kendi mukadderatını tayin etme hakkı tanınmıştır. Gagauzlara özel statü tanıyan bu yasaya göre Gagauz Halk Topluşuna (parlomentosu) kültür,bilim,eğitim,belediye hizmetleri, sağlık, bütçe, ekoloji, finans ve ekonomi alanlarında Moldova Anayasasını ters düşmemek kaydıyla kanun yapmaya yetkili kılınmıştır.
5 Mart 1995 tarihinde Özerk Gagauz Yeri Cumhuriyetinin sınırlarını belirlemek üzere yapılan referandum sonucunda 3'ü şehir 29'u köy olmak üzere toplam 31 yerleşim biriminde Gagauz Yeri'ne bağlanma sonucu çıkmıştır.
Gagauz Yeri'nin başkenti Komrat Gagauzya, üç dolaydan(ilçeden) oluşmaktadır.Komrat Dolayı, Çadır-Lunga Dolay, Vulkaneşti Dolayı. Bu ilçelerin idari merkezlerini Gagauz Yeri'nin bu üç kasabası oluşturmaktadır.
COĞRAFYA
Gagauz Yeri yoğun olarak Moldova'nın güneyinde yaşayan ve sayıları 170.000 civarında olan Gagauzların yaşadığı bölgeye denmektedir. Doğusunda Ukrayna, Batısında Romanya bulunmaktadır.
1837,9 kmetrekare yüzölçümüne sahip olan Gagauz Yerin'de 171,500 nüfusun % 82,6'sını Gagauzlar,
% 5,1'ini Bulgarlar,
% 4,6'sını Moldovanlar,
% 3.7'sini Ruslar,
% 3'ünü Ukraynalılar,
% 1'ini de diğer milliyetlerden
1837,9 kmetrekare yüzölçümüne sahip olan Gagauz Yerin'de 171,500 nüfusun % 82,6'sını Gagauzlar,
% 5,1'ini Bulgarlar,
% 4,6'sını Moldovanlar,
% 3.7'sini Ruslar,
% 3'ünü Ukraynalılar,
% 1'ini de diğer milliyetlerden
kişiler oluşturmaktadır.
KÜLTÜR
Gagauz yerinin bütün yerleşim birimlerinde 'Kültür Evi' bulunmaktadır. Her türlü kültürel etkinliğin yapıldığı kültür evleri 1940 yılından itibaren yapılmaya başlamış, 1970 yılına kadar bütün yerleşim birimlerinde tamamlanmıştır. Kültür evlerinde çevre halkının katılımına açık olarak: Tiyatro, Halk dansları, Halk müziği vb. konularda eğitici çalışmalar yapılmakta, tiyatro ve dans gösterileri, konserler, film gösterileri düzenlenmektedir. Gagauz Yeri'nde 1997 yılı itibariyle 27 kültür evi, köyler dahil olmak üzere 60 kütüphane, yaklaşık 721,000 kitap bulunmaktadır.
GAGUZLARIN SORUNLARI
Gagauz Dostluk-Kültür ve Dayanışma derneği olarak Türkiye'de yaşayan Gagauz topluluğunun şu sorunlarını tespit ettik:
1- Gagauz vatandaşları Moldova kimliği taşımaktadır. Türkiye'ye gümrüksüz kapılarından aldıkları bir aylık vizeyle girmektedirler. Ancak bu insanların çoğu çalışmaya gelmekte ve ülkemizde kayıt dışı olarak çalışmaktadırlar.
2- Bir aylık vize ile girdikleri Türkiye'de kimi Gagauzlar senelerce çalışmakta ve bunlar bir türlü kayıt altına alınamamaktadır.
3- Türkiye'de sigortasız çalışan Gagauzlar kimi zaman çalıştıkları parayı işverenlerinden almakta sorun yaşamaktadırlar.
4- Vize süresini aşan Gagauzlar Türkiye'den çıkarken gümrük kapılarında ciddi bir para cezası ödemek zorunda kalmaktadırlar ve çalışarak biriktirdikleri paranın büyük bir bölümünü ceza olarak ödemek zorunda kalmaktadırlar. Ayrıca Gagauzlara, vize tarihlerini aştıkları sürenin iki katı kadar ülkeye giriş yasağı konulmaktadır.
5- Vize tarihi dolan Gagauzlar başına adli bir vaka geldiğinde polise gitmekten çekinmektedirler.
6- Vizesi dolan Gagauzlar polisten mümkün olduğu kadar uzak durmaya çalışmakta, yakalandığı taktirde de rüşvetle kurtulma yoluna başvurmaktadır. Bu durum Polis teşkilatı içinde sürekli bir mekanizma haline gelmiştir.
7- Gagauz vatandaşları Türkiye'ye gelirken sadece hava yolunu kullanmak zorunda kalmaları zaten yaşam standardı düşük olan bu Türk toplumunu ekonomik olarak etkilemektedir.
8- Bulgaristan ve Romanya Moldova vatandaşlarına transit vize uygulamasını kaldırmıştır.
9- Moldova dışında yaşayan Gagauzlar hemen hemen yaşadıkları toplumla asimle olmuşlardır. Sürdürülen bilinçli politikalarla bu topluluk tamamen köklerinden kopartılmak istenmektedir.
10- Yüzyıllardır kendi geleneklerine göre baskı görmeden yaşayan Gagauzlar kendi kültürlerini yavaş yavaş unutmaktadırlar.
ALINACAK ÖNLEMLER
1- Türkiye'de yaşayan Gagauzların vize süresini aştıkları için yüklü cezalar ödemelerinin önlerine geçilmesi için geçici ikamet tezkeresi çıkartılması.
2- Türkiye'den mezun olan Gagauzlar için geri dönüşüm projelerinin geliştirilmesi. Bu kapsamda Türk işadamlarının bölgeye yatırım yapması için gerekli projelerin hazırlanması.
3- Gagauzlar için daha iyi iletişim imkanı sağlayacak bir web sitesinin dernek bünyesinde kurulması.
4- Bütün Gagauzlara "Din farkı gözetmeksizin" gerekli bütün hukuki ve diğer desteklerin dernek vasıtasıyla sağlanması.
5- Moldova'da faaliyet gösteren Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi (TİKA) ile ortaklaşa projelerin geliştirilmesi.
6- Gagauz Yeri Özerk Bölgesi'nde Türk televizyonlarının yayınlarının aktif hale getirilmesi.
7- Haklarında yasal işlem yapılacağı korkusuyla polisten kaçan Gagauz kadınlarının Fuhuş çetelerinin eline düşmesinin önlenmesi. Bu çetelerin eline düşen kadınlara gerekli bütün maddi ve manevi desteğin verilmesi.
8- Türkiye'de çalışan Gagauzların kayıt altına alınması için gerekli girişimlerin yapılması.
9- Moldova dışında yaşayan Gagauz topluluklarıyla irtibata geçilerek bu toplumun kökenlerini unutmamalarının sağlanması.
Alıntı/Kaynak: http://www.gagauzya.com/sayfa.asp?id=30
