TÜRK KÜLTÜRÜNDE BİLGELİK VE ALPLİK
M. Günay SIDDIKOĞLU / 2012-09-26 09:44:57
Türk tarihinde Türk hükümdarlarında bulunması gereken özelliklerin başında "Bilgelik" ve "Alplik" gelirdi. "Bilgi" ve "bilgi sahibi olma, uzağı görebilme" Türk kağanlarının, beylerin, tarkanların, buyrukların en başta gelen ve önemini hiç bir zaman kaybetmeyen bir özellikleri idi.. Eski Türk toplumunda bilgelik, sadece idarecilerin kullandığı bir sıfat de ğil, akıl, bilgi, hikmet, irfan sahibi, gönül adamı olan hakim ve arif kişilere “Bilge” denilirdi. "Alplik" ise; mertliğin, yiğitliğin, cesaretin, kahramanlığın ve cömertliğin temsilcisi olan bir insan tipi idi..
Prof. Dr. Faruk Sümer, “Destanlarda alp, cesur, ağır başlı, merhametli, zayıfları koruyan, övünmeyi sevmeyen bir insandır.(F. Sümer, Oğuzlar, s.300); Onlar kötü yürekli ve hiyleci kimseler olmayıp, bilâkis yoksullara yardımcı, zayıfları koruyan, bağışlayıcı, vefalı, büyüklerine saygılı, fakat şeref ve haysiyet duygusuna bağlı, kadınları hor görmeyen mert insanlardır. Her halde alpler, bütün bu vasıfları taşıyan insanlar olmalı idiler. Alplik ruhu şüphesiz, sadece cesaretten gelen basit bir davranış değildi.”(F. Sümer, Oğuzlar, 301) demektedir.
"Bilgelik" ve "Alplik", Türk Kağanlarının başlıca iki özelliği idiler: "Bilgelik", Büyük Hun devletinden beri hükümdarlar için özenilen bir özellik idi. Mete'nin sağ ve solunda Çinlilerin "Hsien-wangi" diye tercüme ettikleri, "Bilge Prensler" yer alıyorlardı. Hunların bu unvan ve memuriyetleri Gök-Türklerde de devam ediyordu. Bilge Kağan, kağanlık tahtına oturmadan önce, böyle bir "Bilge Prens" idi. Kendisi kağan olunca, yerine ünlü kardeşi Kültigin "Bilge Prens" liğe tayin edildi. Bu olay da, eski bir Hun unvan ve memuriyetinin, Gök-Türk devleti içinde ne kadar büyük bir öneme sahip olduğunu gösteren çok önemli bir örnekti. Bilge Kağan'ın kağanlık unvanını bu eski rütbesinden almış olma ihtimali vardır. Fakat öyle anlaşılıyor ki "Bilgelik", bütün iyi ve büyük Türk kağanları için müşterek bir unvan olarak kullanılıyordu.(Z.V.Togan ,36)
Göktürk Kitabelerinde iyi ve kötü kağanın özellikleri anlatılırken "İyi kağan imişler,alp kağan imişler" tabirleri kullanılmaktadır:
"Bilge Kağan imişler! Alp Kağan imişler!
"Buyrukları (vezirleri) de bilge imiş ! Alp imiş!"
Kötü kağanın özellikleri yazıtlarda şöyle geçmektedir:
"Ondan sonra: "Küçük kardeşleri kağan olmuşlar!," Oğulları kağan olmuşlar !
"Ondan sonra :"Küçük kardeş büyükleri gibi yaratılmamış, oğulu babası gibi yaratılmamış imiş !
"Bilgisiz kağanlar (tahta) oturmuşlar, kötü kağanlar (tahta) oturmuşlar imiş!
Türk milletinin hayat felsefesini derc etmiş olan Kutadgu Bilig'de de bilgelik ve bilgi ile ilgili şu görüşlere yer verilmiştir:
"Bak iki türlü insan vardır: Biri bey, biri alim, bunlar insanların başıdır." (K.B.265. b)
"Biri eline kılnç aldı, halkı itaat altında tutar; biri eline kalem aldı, doğru yolu bulup gösterir." (268. b.)
"Eğer dikkat edersen, görürsün ki, dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir." (276. b
"Bu Türk Beyleri arasında adı meşhur ve ikbali ayan-beyan olanı Tonga Alp- Er idi (Afrasiyab) O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi. " (278. b.)
"Kimde akıl varsa, o asil olur; kimde bilgi varsa o beylik bulur." ( 301. b.)
Kutadgu Bilig' de hükümdarın adı " Kün dogdı " dur. 823. beyitte Aytoldı sorar:
"Ey devletli hükümdar efendimizin adı niçin Kün-Dogdı olmuştur." Hükümdar cevap verir:
"-Alim benim tabiatimi güneşe benzeterek, bu adı verdi. Güneşe bak, küçülmez, bütünlüğünü daima muhafaza eder; parlaklığı hep aynı şekilde kuvvetlidir. Benim tabiatım de ona benzer, doğruluk ile doludur ve hiç bir vakit eksilmez. İkincisi- güneş doğar ve bu dünya aydınlanır; aydınlığını bütün halka eriştirir, kendisinden bir şey eksilmez. Benim de hükmüm böyledir.; ben ortadan kaybolmam; hareketim ve sözüm bütün halk için aynıdır." Üçüncüsü- Bu güneş doğunca, yere sıcaklık gelir; o zaman binlerce renkli çiçekler açılır. Benim bu konumum hangi memlekete erişirse, o memleket baştan başa taşlık ve kayalık dahi olsa, hep düzene girer." (K.B.823-830. beyitler arası
http://www.ortadogugazetesi.net/makale.php?id=11657
