"Bizim bulabileceğimiz aletler yok elimizde"
Ankara Üniversitesi ve Ege Üniversitesi'nde (EÜ)
görevli öğretim üyesi üç Türk bilim insanı ile bir doktora öğrencisi
tarafından, Güneş sistemine 212 ışık yılı uzaklıkta, Jüpiter benzeri bir 'öte-gezegen' keşfedildi.
Ekipteki EÜ Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bölümleri Bölüm Başkanı
Prof. Dr. Varol Keskin Aydınlık gazetesinden Füsun İkikardeş’e konuştu.
Prof. Varol Keskin, "Ben bu projenin yürütücüsü değilim, ama bu Türkiye'nin gökbilim alanında bir başarısı" dedi. Keskin
"Öyle mesajlar alıyoruz ki... Konya'dan 13 yaşında bir çocuk yazmış.
'Ben hayatımda teleskop görmedim, beni teleskopla buluşturur musunuz?'
diyor. 'Ben de sizin gibi böyle keşifler yapmak istiyorum' demiş. Bu
çocuk böyle bir hedef seçerse çok başarılı olabilir. Buna sebep olmak da
çok güzel bir şey..." diye duygularını aktardı.
İşte o röportaj:
“HER ŞEY İYOT HÜCRESİYLE BAŞLADI”
-Keşiften başlayalım. Hikayesini özetleyebilir misiniz?
Aslında keşfin çalışması 2007 yılında Tübitak Ulusal Gözlemevi'nin kurucu müdürü olan Zeki Hocamızın (Prof. Dr. Zeki Aslan) ülkemiz gökbilim camiasına aktardığı Japon meslektaşlardan bir teklifle başladı. O alet ne yapıyor? Biz yıldızların ışığını alıp dalga boylarına ayırıyoruz. Yani hangi elementler, hangi moleküller, neler var? Bunları görebileceğimiz şekilde ışığı yayıyoruz. Bu yıldızda hidrojen ya da azot, magnesyum var? Bunu laboratuvardan bildiğimiz tayflarla karşılaştırarak yapıyoruz. Fizikte şöyle bir olgu var: Bir gök cismi hareket etse, bizden uzaklaşıyor ya da yakınlaşıyorsa, ışıkta ambulansların sesi gibi tezden pese değişmesi gibi bir şey oluyor. Işığın dalga boyu kayma gösteriyor. Uzaklaşıyorsa kırmızı dalga boylarına, yaklaşıyorsa da maviye doğru yaklaşıyor. Bunu çok hassas ölçebilirseniz değişimleri de bilebilirsiniz. Biz bunu ölçebiliyoruz ama hassaslığımız teleskopla sınırlıydı. Japonların bize önerdiği alet, bu ölçümlerin hassaslığını artırıyor. İçindeki iyotu ısıtıyoruz, gaz haline geçiyor. Belli bir sıcaklıkta tutuyoruz. İyot çok fazla tayf çizgisi veren bir element. Biz bu tayfla yıldızın çizgilerini çok hassas ölçebiliyoruz. Böyle olunca da, gezegen gibi cisimlerin yıldızlara yaptığı etkiyi bulma şansımız oluyor. Buradan yola çıkarak projeyi başlattık. Öte gezegen barındırabilecek yıldızlar seçelim, bu projede bu aleti kullanarak gözlem yapalım. Böyle başladık.
“İYİ Kİ RUSLAR DA GİRDİ”
-Japonlar dışında Ruslar da var. Nasıl dahil oldular?
Ruslarla ortak kullandığımız bir teleskop var, onu zorunlu olarak kullanıyorduk. Rusların da ilgisini çekti, onlar da katıldı. İyi ki de girdiler. Çünkü Rusların o teleskoptaki gözlem zamanı hakkı bizden fazla. Teleskop bizde, ama onlar yüzde 60, biz yüzde 40 kullanıyoruz. Kendi gözlemlerinden bu projeye çok gözlem aktardılar. Bu, ortak bir proje. Üç ayrı milliyetten gökbilimciler çalıştık. Birlikte seçtik, 50 yıldızı gözleyip, 13'ünde bu tür değişimler yakaladık. Bunlar içinde gezegen değil de yıldız olduğu belirlenenler de var. Gezegen keşfi kolay olmuyor, yıldız çok sayıda ve her yerde var.
“GEZEGENİ HENÜZ GÖRMEDİK HESAPLA ORTAYA ÇIKARTTIK”
-Gezegeni gördünüz mü?
Biz o gezegeni görmüyoruz aslında. Keşfettiğimiz gezegen gözle görülür değil. Ya da teleskopla ne kadar ayrıntılı bakarsak bakalım, gezegeni görmüyoruz. Bizim gördüğümüz onun bu yıldıza yaptığı etki. Yıldızı oynatması! Onu ölçüyoruz. Ve diyoruz ki, 'Orada bir gezegen var'. Kepler yasalarını bildiğimiz için onu denklem olarak koyduğumuzda, buradan gezegenin kütlesini hesaplıyoruz. 'Bu etkiyi, şu kütlede bir gezegen yapar, şu uzaklıkta bir gezegen yapar' derken hesapla yapıyoruz. Aslında bu gezegeni hesapla ortaya çıkarttık.
“AVRUPALILAR GÖRÜR BİZ GÖREMEYİZ”
-Resmini hiç göremeyecek miyiz?
Bazı gezegenlerin resmi var. AÜ Rasathanesinde bu ayrıca gözlendi. Amaç da buydu. Bunun için Ankaralı arkadaşlar gözlem yaptı, ama görmedik. Muhtemelen yıldız gezegene göre çok parlak, dolayısıyla otomobil farı üstüne sinek konmuş gibi oluyor, görmedik. Farkı algılayamıyoruz, aletlerimiz yetmiyor. Belki ileride daha büyük teleskoplarla gözlenebilir. Mesela Güney Amerika'da Avrupa'nın büyük bir gözlemevi var, orada 10 metre çaplı çok büyük teleskop var. Bizimki 1,5 metre... Belki onlar şimdi gözlediğimiz gezegenli yıldızı gözlerlerse, bunu çıkartabilirler ortaya. Belki Avrupalılar şimdi bizim çalışmamızı izliyordur, bunu biliyorlar. Muhtemelen programa almışlardır, 6 ay içinde (belki 1 yıl içinde) bunu gözleyip saptayabilirler.
“KEŞİF BİZİM ARTIK BUNU KİMSE DEĞİŞTİREMEZ”
-Sizin keşif elinizden kayıp gidecek mi yani?
Yo, uzay kimsenin değil ki. Keşif bizim artık, bunu kimse değiştiremez. Tescil oldu, yayınladık. Hakemli dergide yayınlıyorsunuz, yani sizin söylemeniz yetmiyor. Uzman birileri, sizin gönderdiğiniz çalışmayı inceliyor, bununla ilgili düzeltmeler istiyor, ki bizden de istediler, tamamladık. Kabul edildi, onaylandı, geri çekilme olasılığı yok.
-Bu keşfe kadar kaç günlük gözlem yaptınız?
10 yıldır yapıyoruz bu gözlemleri. 2008'de başladık. Biz gözlem projesi bazında çalışıyoruz. TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi ortak bir gözlemevi. Türkiye'deki gözlemsel çalışan gökbilimciler, oraya proje veriyor. 'Ben şu günlerde gözlem yapmak istiyorum' diyor. Akademik bir kurul var, projeleri değerlendiriyor, uygun görürse o günleri veriyor. Biz bu tür projelerde ayda 2-3 gün gözlem zamanı alabiliyoruz. Bir sonraki ay 2 gün daha alıyoruz, öyle öyle devam ediyor. Rusların katkısıyla 1-2 gece daha ekleniyor... Burada 10 yıl içinde toplan 75 gecelik gözlem var. Her yıla ortalama 5-6 gece düşüyor.
“DÜNYA BENZERİ GEZEGEN BULURUZ AMA HASSASLIĞIMIZ YETMEZ”
-Bütün bunları saptadınız, Dünya benzeri gezegeni de arıyor musunuz?
Dünya benzeri gezegen bulma şansımız çok yok. Bizim hassaslığımız ona yetmiyor, bunlara yetiyor ancak. 'Bu yıldızın etrafında başka gezegenler de olabilir' diyorum, ama bizim bulabileceğimiz aletler yok elimizde. Daha büyük teleskop lazım bize. Elimizdeki teleskop, bu hassaslıkta gezegen bulabiliyor. O yüzden, Avrupalılar bunu gözlerlerse, bu yıldızın etrafında başka gezegenler bulabilir, diyorum. Biz bulamayız, teleskopları büyük olduğu için onlar bulur. Ama sonuçta, bu yıldızın ilk gezegenini biz bulmuş olduk.
“BİR HAFTADA BULMADIK”
-Keşfi yaptığınızda 'Buldum buldum' diye yerinden fırlayan kimse oldu mu?
Yok yok! Aslında hepimiz çok pimpirikliyiz. Biz bunu yeni bulmadık. Bir hafta önce bulmadık. Birkaç ay hatta belki bir senesi var bu buluşun. Bunu teyit etmek gerekiyordu. Emin olalım diye Okiyama'daki diğer teleskopla gözlemler yapıldı. Yanlış bir şey duyurursunuz, gezegen çıkmaz, dünyaya rezil olunur. Teyit için epeyce ek gözlem yaptık, o yüzden gecikti. Yayına gönderme aşamasına geldik, hakem birkaç kez geri gönderdi. En sonunda onaylandıktan sonra duyurduk. Artık garantisi var diye duyurduk.
-Teleskobumuz yok, peki bilgimiz yeterli mi?
Bilgimiz yeterli. Çünkü bizim ülkemizdeki gökbilimciler dışarıya çok açıklar. Biz öğrencileri doktora için Avrupa, ABD'ye gitmeye teşvik ediyoruz. Gidip oradaki olanakları kullanıyor, öğreniyorlar. Bizde neredeyse sadece TÜBİTAK destekleri var, ama Avrupa'da çok çeşitli kurumların bilimsel çalışmalara desteği var. Bizde verilen desteğin sınırı 300 bin civarında. Bir proje için alet edavata 15 bin harcıyorsunuz, kalanını bursa harcıyorsunuz, yanınızda 2-3 kişi çalıştırıyorsunuz, onlara maaş veriyorsunuz. Ama Avrupa'da bazı projelerde 200 kişi çalışıyor. Bizimkiyle bu kadar oluyor.
“İKİ YILDIR ELEKTRİĞİMİZ YOK”
Türkiye'de 4 üniversitede Astronomi bölümü var: Ege, İstanbul, Ankara ve Erciyes (Kayseri). Malatya'da İnönü Üniversitesi'nde kuruldu, ama henüz öğrenci almıyor. En eski Astronomi bölümlerinden biri olan EÜ'de de teleskop sıkıntısı var. Varol Hoca, "O konuda yaramız var" dedi ve anlattı: "İki sene öncesinde, bir fırtına sırasında bizim rasathanemizde bir elektrik direği devrildi. Elektrik direği, buradaki Batı Anadolu Çimento fabrikasının kullandığı araziden geçiyordu, direğin tamiratında sıkıntı oldu. Gözlem yapamıyoruz, elektrik yok! Jeneratörle idare ettik. O da öyle 24 saat çalışmıyor, 3 saat çalıştırıp dinlendiriyorsun. O yüzden öğrenciler maalesef son yıllarda bu tür olanaklardan yararlanamadılar. Şimdi elektrik sorununun çözülme aşamasına gelmesi çok sevindirici bir durum."
Odatv.com
İşte o röportaj:
“HER ŞEY İYOT HÜCRESİYLE BAŞLADI”
-Keşiften başlayalım. Hikayesini özetleyebilir misiniz?
Aslında keşfin çalışması 2007 yılında Tübitak Ulusal Gözlemevi'nin kurucu müdürü olan Zeki Hocamızın (Prof. Dr. Zeki Aslan) ülkemiz gökbilim camiasına aktardığı Japon meslektaşlardan bir teklifle başladı. O alet ne yapıyor? Biz yıldızların ışığını alıp dalga boylarına ayırıyoruz. Yani hangi elementler, hangi moleküller, neler var? Bunları görebileceğimiz şekilde ışığı yayıyoruz. Bu yıldızda hidrojen ya da azot, magnesyum var? Bunu laboratuvardan bildiğimiz tayflarla karşılaştırarak yapıyoruz. Fizikte şöyle bir olgu var: Bir gök cismi hareket etse, bizden uzaklaşıyor ya da yakınlaşıyorsa, ışıkta ambulansların sesi gibi tezden pese değişmesi gibi bir şey oluyor. Işığın dalga boyu kayma gösteriyor. Uzaklaşıyorsa kırmızı dalga boylarına, yaklaşıyorsa da maviye doğru yaklaşıyor. Bunu çok hassas ölçebilirseniz değişimleri de bilebilirsiniz. Biz bunu ölçebiliyoruz ama hassaslığımız teleskopla sınırlıydı. Japonların bize önerdiği alet, bu ölçümlerin hassaslığını artırıyor. İçindeki iyotu ısıtıyoruz, gaz haline geçiyor. Belli bir sıcaklıkta tutuyoruz. İyot çok fazla tayf çizgisi veren bir element. Biz bu tayfla yıldızın çizgilerini çok hassas ölçebiliyoruz. Böyle olunca da, gezegen gibi cisimlerin yıldızlara yaptığı etkiyi bulma şansımız oluyor. Buradan yola çıkarak projeyi başlattık. Öte gezegen barındırabilecek yıldızlar seçelim, bu projede bu aleti kullanarak gözlem yapalım. Böyle başladık.
“İYİ Kİ RUSLAR DA GİRDİ”
-Japonlar dışında Ruslar da var. Nasıl dahil oldular?
Ruslarla ortak kullandığımız bir teleskop var, onu zorunlu olarak kullanıyorduk. Rusların da ilgisini çekti, onlar da katıldı. İyi ki de girdiler. Çünkü Rusların o teleskoptaki gözlem zamanı hakkı bizden fazla. Teleskop bizde, ama onlar yüzde 60, biz yüzde 40 kullanıyoruz. Kendi gözlemlerinden bu projeye çok gözlem aktardılar. Bu, ortak bir proje. Üç ayrı milliyetten gökbilimciler çalıştık. Birlikte seçtik, 50 yıldızı gözleyip, 13'ünde bu tür değişimler yakaladık. Bunlar içinde gezegen değil de yıldız olduğu belirlenenler de var. Gezegen keşfi kolay olmuyor, yıldız çok sayıda ve her yerde var.
“GEZEGENİ HENÜZ GÖRMEDİK HESAPLA ORTAYA ÇIKARTTIK”
-Gezegeni gördünüz mü?
Biz o gezegeni görmüyoruz aslında. Keşfettiğimiz gezegen gözle görülür değil. Ya da teleskopla ne kadar ayrıntılı bakarsak bakalım, gezegeni görmüyoruz. Bizim gördüğümüz onun bu yıldıza yaptığı etki. Yıldızı oynatması! Onu ölçüyoruz. Ve diyoruz ki, 'Orada bir gezegen var'. Kepler yasalarını bildiğimiz için onu denklem olarak koyduğumuzda, buradan gezegenin kütlesini hesaplıyoruz. 'Bu etkiyi, şu kütlede bir gezegen yapar, şu uzaklıkta bir gezegen yapar' derken hesapla yapıyoruz. Aslında bu gezegeni hesapla ortaya çıkarttık.
“AVRUPALILAR GÖRÜR BİZ GÖREMEYİZ”
-Resmini hiç göremeyecek miyiz?
Bazı gezegenlerin resmi var. AÜ Rasathanesinde bu ayrıca gözlendi. Amaç da buydu. Bunun için Ankaralı arkadaşlar gözlem yaptı, ama görmedik. Muhtemelen yıldız gezegene göre çok parlak, dolayısıyla otomobil farı üstüne sinek konmuş gibi oluyor, görmedik. Farkı algılayamıyoruz, aletlerimiz yetmiyor. Belki ileride daha büyük teleskoplarla gözlenebilir. Mesela Güney Amerika'da Avrupa'nın büyük bir gözlemevi var, orada 10 metre çaplı çok büyük teleskop var. Bizimki 1,5 metre... Belki onlar şimdi gözlediğimiz gezegenli yıldızı gözlerlerse, bunu çıkartabilirler ortaya. Belki Avrupalılar şimdi bizim çalışmamızı izliyordur, bunu biliyorlar. Muhtemelen programa almışlardır, 6 ay içinde (belki 1 yıl içinde) bunu gözleyip saptayabilirler.
“KEŞİF BİZİM ARTIK BUNU KİMSE DEĞİŞTİREMEZ”
-Sizin keşif elinizden kayıp gidecek mi yani?
Yo, uzay kimsenin değil ki. Keşif bizim artık, bunu kimse değiştiremez. Tescil oldu, yayınladık. Hakemli dergide yayınlıyorsunuz, yani sizin söylemeniz yetmiyor. Uzman birileri, sizin gönderdiğiniz çalışmayı inceliyor, bununla ilgili düzeltmeler istiyor, ki bizden de istediler, tamamladık. Kabul edildi, onaylandı, geri çekilme olasılığı yok.
-Bu keşfe kadar kaç günlük gözlem yaptınız?
10 yıldır yapıyoruz bu gözlemleri. 2008'de başladık. Biz gözlem projesi bazında çalışıyoruz. TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi ortak bir gözlemevi. Türkiye'deki gözlemsel çalışan gökbilimciler, oraya proje veriyor. 'Ben şu günlerde gözlem yapmak istiyorum' diyor. Akademik bir kurul var, projeleri değerlendiriyor, uygun görürse o günleri veriyor. Biz bu tür projelerde ayda 2-3 gün gözlem zamanı alabiliyoruz. Bir sonraki ay 2 gün daha alıyoruz, öyle öyle devam ediyor. Rusların katkısıyla 1-2 gece daha ekleniyor... Burada 10 yıl içinde toplan 75 gecelik gözlem var. Her yıla ortalama 5-6 gece düşüyor.
“DÜNYA BENZERİ GEZEGEN BULURUZ AMA HASSASLIĞIMIZ YETMEZ”
-Bütün bunları saptadınız, Dünya benzeri gezegeni de arıyor musunuz?
Dünya benzeri gezegen bulma şansımız çok yok. Bizim hassaslığımız ona yetmiyor, bunlara yetiyor ancak. 'Bu yıldızın etrafında başka gezegenler de olabilir' diyorum, ama bizim bulabileceğimiz aletler yok elimizde. Daha büyük teleskop lazım bize. Elimizdeki teleskop, bu hassaslıkta gezegen bulabiliyor. O yüzden, Avrupalılar bunu gözlerlerse, bu yıldızın etrafında başka gezegenler bulabilir, diyorum. Biz bulamayız, teleskopları büyük olduğu için onlar bulur. Ama sonuçta, bu yıldızın ilk gezegenini biz bulmuş olduk.
“BİR HAFTADA BULMADIK”
-Keşfi yaptığınızda 'Buldum buldum' diye yerinden fırlayan kimse oldu mu?
Yok yok! Aslında hepimiz çok pimpirikliyiz. Biz bunu yeni bulmadık. Bir hafta önce bulmadık. Birkaç ay hatta belki bir senesi var bu buluşun. Bunu teyit etmek gerekiyordu. Emin olalım diye Okiyama'daki diğer teleskopla gözlemler yapıldı. Yanlış bir şey duyurursunuz, gezegen çıkmaz, dünyaya rezil olunur. Teyit için epeyce ek gözlem yaptık, o yüzden gecikti. Yayına gönderme aşamasına geldik, hakem birkaç kez geri gönderdi. En sonunda onaylandıktan sonra duyurduk. Artık garantisi var diye duyurduk.
-Teleskobumuz yok, peki bilgimiz yeterli mi?
Bilgimiz yeterli. Çünkü bizim ülkemizdeki gökbilimciler dışarıya çok açıklar. Biz öğrencileri doktora için Avrupa, ABD'ye gitmeye teşvik ediyoruz. Gidip oradaki olanakları kullanıyor, öğreniyorlar. Bizde neredeyse sadece TÜBİTAK destekleri var, ama Avrupa'da çok çeşitli kurumların bilimsel çalışmalara desteği var. Bizde verilen desteğin sınırı 300 bin civarında. Bir proje için alet edavata 15 bin harcıyorsunuz, kalanını bursa harcıyorsunuz, yanınızda 2-3 kişi çalıştırıyorsunuz, onlara maaş veriyorsunuz. Ama Avrupa'da bazı projelerde 200 kişi çalışıyor. Bizimkiyle bu kadar oluyor.
“İKİ YILDIR ELEKTRİĞİMİZ YOK”
Türkiye'de 4 üniversitede Astronomi bölümü var: Ege, İstanbul, Ankara ve Erciyes (Kayseri). Malatya'da İnönü Üniversitesi'nde kuruldu, ama henüz öğrenci almıyor. En eski Astronomi bölümlerinden biri olan EÜ'de de teleskop sıkıntısı var. Varol Hoca, "O konuda yaramız var" dedi ve anlattı: "İki sene öncesinde, bir fırtına sırasında bizim rasathanemizde bir elektrik direği devrildi. Elektrik direği, buradaki Batı Anadolu Çimento fabrikasının kullandığı araziden geçiyordu, direğin tamiratında sıkıntı oldu. Gözlem yapamıyoruz, elektrik yok! Jeneratörle idare ettik. O da öyle 24 saat çalışmıyor, 3 saat çalıştırıp dinlendiriyorsun. O yüzden öğrenciler maalesef son yıllarda bu tür olanaklardan yararlanamadılar. Şimdi elektrik sorununun çözülme aşamasına gelmesi çok sevindirici bir durum."
Odatv.com
